Deel 1 De grondbeginselen van de comicologie. 1: Over het wezen van de strip

Comicologie (uit het Engels comic “strip” en het Grieks lógos "leer") is de leer van de strip en beeldverhaal. Comicologie wordt gerekend tot de kunstwetenschap.

Comicoloog: de comicoloog zelfst.naamw. (m.) Verbuigingen: comicologen (meerv.), de comicologe zelfst.naamw. (v.) Beoefenaar van de studie van de strip en het beeldverhaal.

Beoefenaar van de comicologie.

I

Over het wezen van de strip.

Om te weten wat een strip is moeten we de essentiële elementen van de strip ontleden. De strip is een cultureel object. Een levend organisme[1] dat zich ontwikkelt, verandert en een bepaald doel heeft. De elementen van de strip zijn niet statisch. De strip is niet enkel een medium, maar een manier van lezen. Een manier om een verhaal te beleven en vertellen. De strip is boven alles, een vertelling, een verhaal van begin tot eind.

Tijdens het Comic Festival in Lucca van 1989 heeft een team van specialisten bepaald dat de geboortedatum van de strip 1896 is[2]. In 1896, meer bepaald op zondag 25 oktober van dat jaar, kwamen er in The Yellow Kid van Richard F. Outcault voor het eerst tekstballonnen voor. Voor het team van 1989 was de tekstballon het essentiële element om van een strip te spreken.

Over The Yellow Kid van Richard F. Outcault wordt daarom gezegd dat het de eerste echte strip[3] is. Het verhaal verscheen voor het eerst in 1895 in de New York World van Joseph Pulitzer en later bij diens rivaal William Randolph Hearst (New York Journal). De twee waren in een hevige competitiestrijd verwikkeld en de strip van Outcault bleek een belangrijk element te zijn in deze strijd.

We moeten er wel rekening mee houden dat deze bepalende voorwaarde werd vastgelegd in 1989. De keuze voor Outcaults strip van 1896 als referentiepunt maakt van Amerika de geboorteplaats van de moderne strip. Met de vermoedelijke bijbedoeling dat men van 1996 een speciaal jubileumjaar kon maken: 100 jaar strip! Dat hiermee Amerika de geboorteplaats werd, was ook mooi meegenomen.

De tekstballon is een belangrijk element in de strip, maar niet de bindende factor. Het gebruik van tekstballonnen bestaat al langer, bijvoorbeeld in politieke cartoons uit de 18^de eeuw.

We hebben al twee elementen van de strip: tekstballon (woord) en verhaal. Tekstballonnen en woorden zijn niet de bindende factor, niet alle strips hebben deze elementen als kenmerken. Het is mogelijk om verhalen te vertellen zonder woorden. Als we de aanwezigheid van tekstballonnen het essentiële element maken sluiten we al de woordloze strips uit. Wat alle strips gemeenschappelijk hebben, is dat ze een verhaal brengen.

Om te beginnen diepen we uit wat alle strips gemeen hebben: verhaal en beeld. De strip is een vorm binnen de storytelling art. Storytelling art is het begin van de kunst en daarmee een essentieel element in de definitie van kunst. Elke kunstvorm vertelt een verhaal op zijn eigen manier. Kunst ontstaat vanuit een verlangen. Het verlangen van de kunstenaar een idee en/of visie te uiten. Een beeldhouwer probeert in een tastbare vorm een verhaal te boetseren. Schilderkunst, beeldhouwkunst en tekenkunst zijn vormen van storytelling art. Een modernere vorm is film. Wat laatstgenoemde kunstvormen gemeen hebben met de strip is dat ze gebruik maken van beelden.

Hier past de term die we bij Will Eisner tegenkomen: graphic storytelling[4].

Een danser vertelt een verhaal aan de hand van choreografie, een muzikant via noten, tonen en klanken gecombineerd met een songtekst, en een dichter via woorden. Al deze kunstvormen maken gebruik van dezelfde principes.

Het tweede bindende element, naast het vertellen van een verhaal, is het gebruik van beelden. De beelden in de strip zijn veelal getekend, maar tegenwoordig worden ze ook steeds vaker geschilderd of gerealiseerd in mixed media tot volledig digitaal. De strip is een discipline binnen de beeldende kunsten.

Eén afbeelding is echter niet voldoende om van een strip te spreken[5]. Eén afbeelding (realistisch schilderij of gestileerde cartoon) beelt een bepaalde gebeurtenis af. Om van een strip te spreken moet er een sequentie aanwezig zijn. Er moet een actie in zitten. Een actie in de strip is een sequentie van daden en gebeurtenissen. Ivan Brunetti definieert strip als een (korte) sequentie van panelen[6].

Voor de strip kunnen we een subcategorie creëren in het genre van storytelling art: de sequentiële kunst[7]. Film en mondeling gebrachte verhalen die we voorbrengen of voorlezen behoren tot deze sequentiële kunst: een verhaal is een vertelling van een opeenvolging van gebeurtenissen. Schilderkunst kan tot de sequentiële kunst behoren.

Uit deze elementen heb ik de volgende definitie kunnen afleiden, naar het origineel van Carl Potts[8]:

Narrative + Art + Sequention = comic

In deze versie heb ik het, bij Potts voorkomende, Sequential Visual Storytelling (SVS) vereenvoudigt tot Sequention. Het eerste element narrative verwijst naar storytelling (verhaal). Art verwijst naar het gebruik van tekeningen, schilderijen of zelfs foto’s. Met andere woorden beeld. Het belang van beelden komt uitgebreid aan bod.

In het volgende hoofdstuk komen de eerste twee aspecten uit de definitie (verhaal en beeld) in detail aan bod. Dan hebben we de essentiële kenmerken toegelicht. Hierna bekijken we een (beknopte) geschiedenis van de strip als combinatie van verhaal en beeld in sequentie.

---

[1] Vertaling uit de introductie door Tom Spurgeon. Orinineel: Van Lente & Dunlavey, 2012, p. 3.

[2] Gravett, 2013, p. 24.

[3] Van Lente & Dunlavey, 2012, p. 8

[4] De studie van Will Eisner: Graphic storytelling and visual narrative, originele versie uit 1996.

[5] De term strip verwijst al naar dit kenmerk: een strook afbeeldingen waarin een verhaal verteld wordt.

[6] Origineel in het Engels: ‘a short sequence of panels’ (Brunetti, 2011, p. 12).

[7] De term werd voor het eerst gebruikt door Will Eisner in zijn studie Comics and Sequential art (1985).

[8] Potts, 2013, p. 14

Het Stripboek: De grondbeginselen van de comicologie

Vanaf nu gaan we op Gestript elke week een aflevering publiceren van Het Stripboek: De grondbeginselen van de comicologie. Mijn studie over stript, dat begon in 2013 en eigenlijk nog altijd loopt, al is het grootste deel neergeschreven in 2017. Nu deel ik dit (eindelijk) met de buitenwereld. Dit weekend krijgt u twee afleveringen.

Eerste aflevering: Inleiding.

Dit is geen stripverhaal, maar een boek over strips. Dit boek kent een lange ontstaansgeschiedenis: het begon als een studie toen ik nog aan de bibliotheekschool in Gent studeerde. Tijdens mijn laatste stage stond ik in de Stedelijke Openbare Bibliotheek van Turnhout, toen nog dé verzamel en centrum bibliotheek voor het stripverhaal. Want Turnhout was toch dé stripstad! Ja, toen nog wel.

In ieder geval begon ik de stripcollectie een beetje op te kuisen. Tussen de rekken en bakken ontdekte ik een label met ‘Diversen’. Een label waar mijn tenen van gaan krullen. Wat is dat diversen? Hoe moet de lezer zijn boek terug vinden als het bij diversen staat? Want alles met dit label werd gewoon in de bakken gestopt. Ja, gestopt, want in welke bak deed er niet toe: het zat op zijn plaats. Hoeveel bakken er zo waren, weet ik nu niet meer precies, maar het was een genoeg werk voor een paar maanden. Volgende criteria werd gehanteerd voor het label ‘Diversen’: alles dat (nog) geen reeks is (vanaf 3 albums), one-shots en gewoon albums die niet te definiëren waren aan andere criteria (genre, auteur, andere taal). Er waren dus albums die nooit uit de ‘Diversen’ kwamen, want een one-shot is per definitie een album waar er nooit van zijn leven drie van zullen verschijnen.

Het leek mij een goed idee om een nieuw label te creëren: ‘Graphic novels’. Trouwens, ik haalde er albums uit waar in tussen een derde van was verschenen of in de loop van de komende maanden ging verschijnen. Dat bespaarde later al extra werk. Goed, terug naar de graphic novels. Het idee werd goedgekeurd.

Maar dan kwam de vraag: wat is nu juist een graphic novel? Hoe gaan we een graphic novel onderscheiden van ‘gewone strips’?

Ik begon te lezen, ontleende studies om thuis verder te lezen en overliep alle titels in de Diversen-bakken. Karren passeerden mijn kantoortje, notitiebladen schreef ik vol. Het wegwerken van deze notities is tot op heden nog altijd niet volledig gelukt. Op het einde van de rit had ik een lijst met criteria. Die lijst moet ergens op het wereldwijde web rondslingeren. Ik meen mij te herinneren op Kenniskantoor, een platvorm voor bibliotheekpersoneel.

Strips waren al langer mijn interesse, maar vanaf toen werden ze ook mijn passie en later mijn werk. Nog altijd op school in Gent besloot ik de resterende vakken ook richting strips te duwen. Met als resultaat dat ik met grote onderscheiding die resterende vakken had afgewerkt. Maar daar liet ik het niet bij: de scripties die ik voor school had geschreven waren vooral bibliotheekgericht. Ik wou verder en bleef schrijven en de notitiebladen wegwerken.

Ondertussen werkte ik bij de Standaard Boekhandel in Turnhout en de stripafdeling werd aan mij overgelaten. Nu zou mijn leesstapel nooit meer kleiner worden. Elke dag las ik een strip en tegen het einde van de week, had ik alle nieuwe uitgaven gelezen. Toen begon ik ook te schrijven voor de Boekenkrant en BKStrips. Ik moest mijn kennis toch ergens kwijt. Niet veel later kwam daar mijn eigen website bij: Gestript!. Ondertussen bleven er ook boeken verschijnen over strips en bleef ik lezen en notities maken. Gek genoeg zijn alle bevindingen hetzelfde en behandelde geen enkel boek dat waar ik naar op zoek was:

Waarom bestaan er boeken die wel literatuur en jeugdboeken behandelen maar geen strips. De boeken die er bestaan over strips blijven eigenlijk in de niche zitten. En daar moet verandering in komen.

Daarom besloot ik mijn (persoonlijke) studie naar en over strips in een andere vorm te gieten. En die vorm is wat u nu in handen (of op uw scherm) heeft: Het Stripboek!

Ik hoop dat u net zo veel plezier beleeft aan het lezen als ik aan het maken had. Ik wens u niet de frustraties die ik er bij had. Alleen plezier, want op die manier kunnen we de strip naar een hoger niveau tillen, weg uit de niche een recht in het hart van iedereen. Want daar horen strips thuis!

Veel leesgenot,

Elias Jonkers.

November 2017.

Deze tekst is de inleiding zoals ik die in 2017 heb geschreven. In de periode tussen mijn werk bij Standaard Boekhandel heb ik nog voor stripuitgever Dark Dragon Books gewerkt die toen als Darsil Media samen met Silvester strips verdeelde. En ondertussen werk ik terug in de Bibliotheek van Turnhout.